«و نرید ان نمن على الذین استضعفوا فى الارض و نجعلهم ائمة و نجعلهم الوارثین » (2)

ما مى خواهیم تا به مستضعفان زمین نیکى کنیم یعنى آنان را پیشوایان سازیم و وارث براى زمین.

در این رخداد عظیم تاریخ انسان، حقیقتى که همواره به آن وعده داده شد و هیچ گاه لباس واقعیت نپوشید و به عینیت نرسید; آشکار مى گردد و عینیت مى یابد. در پرتو این دگرگونى بنیادین که جوهرى انقلابى دارد، ماهیت روابط اجتماعى دگرگون مى شود و تحولى اصولى مى یابد. یعنى روابط ناسالم انسان با انسانهاى دیگر و با طبیعت دگرگون مى شود حتى بسیار بالاتر و در گستره اى عظیم تر. رابطه انسان با خدا و با خود نیز تحولى ژرف مى یابد.

یعنى انسان براستى بنده خدا و فرمانبر او مى شود و در پرتو تعالیم خالص و ناب آن معلم و مربى الهى توحید راستین آموزش داده مى شود و از توحیدهاى ناخالص فلسفه ها و عرفانهاى بشرى جدا مى شود و راه مستقیم الهى روشن مى گردد و خداشناسى و خدایابى به اوج شکوفایى مى رسد و این معناى انقلاب راستین در رابطه انسان با خداست. نیز رابطه انسان با خود و چگونگى درک و دریافت خود و کیفیت احساس از خود و نیروها و استعدادهاى خود، تحولى بنیادین مى یابد و انسان به ارزش والاى خویش، به جایگاه و منزلت انسانى و به چکاد فرازمندى که ممکن است دست مى یابد و به گستره نیروهاى نهفته در درونش، پى مى برد و نقدینه استعدادها و روح و جسم خویش را در راه رشد اهداف پوچ و گذرا نمى نهد و به جستجوى حقایق ژرف و جاودانه وجود روى مى آورد و به جوهر هستى دست مى یابد و این انقلاب در رابطه انسان با خود خویشتن است . ما در انقلابهاى بشرى، چنین دگرگونیهایى در این قلمروها نمى یابیم.

 همچنین در رابطه انسان بانسانهاى دیگر، که از مشکلات اصلى زندگى اجتماعى است، انقلابى راستین رخ مى دهد و روابط سلطه طلبانه و استثمارى به روابط برادرانه و حق شناسانه تبدیل مى شود. در آن دوران دیگر انسانى حق انسانى را پایمال نمى کند و کسى در قلمرو جامعه انسانى، مورد استثمار قرار نمى گیرد و هر انسانى هرچند ضعیف و ناتوان به حقوق خویش بدون هیچ مانعى دست مى یابد. لازمه تفکیک ناپذیر حاکمیت مستضعفان همین است.

گرچه انقلابهاى بشرى این چگونگى را وعده داده اند; اما در ظرف عینیت و عمل چندان تحقق نیافته است و یا تحققى فراگیر و پایدار نداشته است. آن دورانى که این وعده انسانى، بى کم و کاست در متن زندگیها نمودى آشکار خواهد داشت و فراگیر و همگانى خواهد شد; در دوران حاکمیت مستضعفان است و معناى حاکمیت مستضعفان که وعده الهى در انقلاب آخرالزمان است همین است.  انسان در رابطه خود با طبیعت نیز همواره راه ناهنجارى را پیموده و به استفاده بى رویه و نابهینه دست زده است و ناهنجارى در رابطه با طبیعت از جهاتى رخ داده است. 

نخست اینکه در گذشته و اکنون اجتماعات انسانى، طبقات با در دست داشتن امکانات و ابزارهاى مناسب، بیش از اندازه از منابع طبیعى بهره بردارى کرده و به شادخوارى و اسراف رو مى آورند و به تعبیر قرآن اهل اسراف و زیاده روى مى شوند و این روش در زندگى به طور طبیعى موجب محرومیت گروههاى زیادى در جامعه مى گردد. زیرا که منابع و کالاها محدود است و شادخواریها موجب کمبود مى گردد واین موجب محرومیت افراد و طبقاتى است. مثلا آبهاى شیرین کاملا محدود است، مواد شایسته براى تغذیه انسان، محدود است و بدینسان. و هرگاه طبقات مرفه بر اساس رابطه ظالمانه با محیط و طبیعت به بهره بردارى بى رویه و لذت پرستانه، به مصرف زیاد روى آورند ظلم و زیان جبران ناپذیرى به یست سالم دیگر انسانها وارد مى سازند و انقلابهاى فراگیر و اصولى باید در نوع این رابطه دگرگونى پدید آورند و به تصحیح آن همت گمارند به طورى که زیربناى بسیارى از روابط درست دیگر است و بدون تصحیح آن روابط ظالمانه دیگر تصحیح نمى شود. دیگر اینکه انسانهاى متمکن که به قدرت سرمایه و ابزار مجهزند به استفاده نابهینه و ویرانگر از منابع طبیعى دست مى زنند و این استفاده نابهینه بر اساس محدودیت منابع، زمینه ساز بیدادى خانمانسوز بر همه بشریت مى گردد.

 زیرا که زمین مادر هستى و مهد و گهواره زیست مناسب همه افراد انسانى است و با بهره بردارى بهینه و صرفه جویانه زیست بومى مناسب براى همه انسانها خواهد بود و کالاها و مواد آن به همه انسانها مى رسد و نیاز همگان را بر مى آورد; لیکن با استفاده نابهینه و تخریب طبیعت، محیط زیست ناسالم مى شود و کالاها و منابع آن نیز پاسخگوى نیاز همگان نخواهدبود.از این رو، ظلمى فراگیر رخ مى دهد که موجب تباهى و نابسامانى در زیست اکثریت جامعه بشرى مى گردد آنچنان که امروزه این حقیقت تلخ، بروشنى مشهود است و به صورت فاجعه بشرى در سطح اجتماعات انسانى درآمده است. در دوران حاکمیت مستضعفان این دو جریان انحرافى از ریشه مى خشکد، زیرا روحیه استضعاف و استضعاف گرایى و حاکمیت این قشر، سدى آهنین بر سر راه هر ستم و ناروایى است و این دو ناهنجارى و ناروایى که یکى در مصرف افزون از حد و دیگرى استفاده نابهینه از منابع و در نتیجه ویرانى و تباهى محیط زیست انسانها است، با ماهیت حاکمیت مستضعفان ناسازگار است و در آن دوران و با انقلاب راستینى که در رابطه انسان با طبیعت و با نعمتهاى الهى رخ مى دهد، طبقه حاکم از هر گونه استفاده زیاد و نابهینه دورى مى کند واین روحیه را در سراسر اجتماعات مى گستراند و انسانهارا از کمبودها و نابسامانیهاى زندگى رهایى مى بخشد و محیط و طبیعت خدادادى را چنانکه خدا آفریده ارزانى همگان مى کند.

 آرى، حاکمیت مستضعفان که به معناى حاکمیت معیارهاى درست انسانى است، تحولاتى ریشه اى در همه ابعاد زندگى پدید مى آورد و در نتیجه زندگى راه درست خویش را مى یابد و انسانها همه به زیستى شایسته دست مى یابند و محیط طبیعى و منابع آن از هرگونه تخریب و تباهى مصون مى ماند و چنان دورانى پیش مى آیدکه انتظارهمه انسانهااست. نیز مستضعفان طبق وعده الهى دین واحد الهى را بر اجتماعات حاکم مى سازند و با تئوریهاى دینى جامعه انسانى را دگرگون مى کنند و این پندار واهى و پوچ را که ادیان الهى به دنیا کارى ندارند و تنها به مسائل آخرتى مى پردازند، کنار مى زنند و ثابت مى کنند که دین خدا در همه ابعاد حیات انسانى نقش اصلى را بر عهده دارد و مادیت و معنویت و بعد این دنیایى و آن جهانى زندگى انسان را سامان مى دهد و دین در متن زندگى است و نه جدا از آن و این موضوع در اصل عقیده به موعود آخرالزمان کاملا نهفته است که موعود آخرالزمان براى گسترش عدالت در جامعه هاى انسانى قیام مى کند و اوضاع ستمبار و آشفته زندگى بشرى را از میان مى برد و دنیاى مردم را به نظم مى آورد چنانکه آخرت ایشان را. 

 بنابراین اندیشه حذف دین از زندگى دنیایى و تبعید دین به حوزه مسائل آخرتى، با عقیده به موعود آخرالزمان بکلى ناسازگار است. چون بیشترین تاکیدى که در تعالیم اسلامى موضوع آخرالزمان بر آن شده است عدالت اجتماعى است نه اصل خداباورى یا پرهیزپیشگى شخصى و درونى و روحى حتى مى توان گفت که صفت بارز و آشکار و عمومى که در اکثریت قاطع تعالیم ما درباره موعود آخرالزمان بدان اشاره شده موضوع عدل و عدالت است (3) و دین یک حقیقت این دنیایى است و به زندگى مردم در متن جامعه هاى انسانى نظر دارد و مشکلى است که انسانها هنوز براى آن راه حلى عملى و عینى نیافته اند. بنابراین درپرتو حاکمیت مستضعفان، دین نقش اصلى خویش را ایفا مى کند و به متن زندگیها و به ژرفاى آن گام مى گذارد و ریز و درشت مسائل فردى، خانوادگى و اجتماعى را در هر مقوله و زمینه، سامان مى بخشد و اندیشه هاى ضددینى را که به تبعید دین از متن زندگى پرداخته اند، رسوا مى کند.  آنچه تا کنون گفته شد، تبیین برخى از ابعاد این آیه کریمه است که از دوران آخرالزمان و موعود آن سخن گفته است.

روشنتر از این آیه که در زمینه حاکمیت دین بر کل اجتماعات انسانى است و به انقلاب نهایى و جهانى موعود آخرالزمان اشاره دارد، آیه دیگرى است درباره همین موضوع یعنى حاکمیت طبقه مستضعف در دوران موعود آخرالزمان:

«وعدالله الذین امنوا منکم و عملوالصالحات لیستخلفنهم فى الارض کما استخلف الذین من قبلهم و لیمکنن لهم دینهم الذى ارتضى لهم و لیبدلنهم من بعد خوفهم امنا...» (4)

خداوند آنان را که ایمان آوردند از شما و نیکى ها کردند، وعده داد که بیقین ایشان را در زمین خلیفه کند، چنانکه آنان را که از پیش بودند خلیفه ساخت و دینشان را باز بگستراند، آن دین که بپسندید براى آنان و هم آنان را از پس بیمى که دارند، بى بیمى دهد و ایمنى...

در این آیه کریمه از خلافت بر زمین در پرتو تمکن و قدرت دینى سخن رفته است که مؤمنان صالح فرمانروایان زمین مى شوند و در پرتو ایمان و باور دینى و حاکمیت بخشیدن به اصول و فروع دین، به ساختن جامعه اى انسانى مى پردازند و انجام تاریخ انسان پس از آنهمه نابسامانیها و ناهنجاریها به سامانى الهى و دینى مى رسد. پس در همین زیست فیزیکى و دنیایى، آنکه آخرین حرف را مى زند و پناه راستین بى پناهان تاریخ مى گردد و انسانهاى دربند و مظلوم را رهایى مى بخشد حاکمیت دینى و تفکر الهى است و میداندار اصلى و نقطه پایان تاریخ به دست دین و تفکر دینى است نه به دست تفکر ظالمانه سرمایه دارى غربى و نه اصول مادى کمونیستهاى شرقى. که این هر دو در تجربه و عمل از سامان بخشى به محدوده کوچکى از جامعه هاى انسانى، درمانده اند و در بند کوچکترین و نازلترین تمایلات خودخواهى و خودپرستى گرفتارند.  محور دیگرى که در حاکمیت مستضعفان نهفته است مبارزه با سرمایه دارى است.

زیرا طبقه حاکم که در عینیت و عمل با تمام وجود خویش استضعاف و محرومیت را لمس کرده اند و از مشکلات آن احساسى راستین دارند، هیچ گاه با سرمایه دارى سازش نمى کنند و میدان را براى یکه تازیهاى قشر مرفه و شادخوار باز نمى گذارند و همه راههاى نفوذ آنان را در بخشهاى حیاتى جامعه سد مى کنند. این ماهیت راه و کار مستضعفان است که هیچ گاه با عامل اصلى محرومیت کنار نیایند و ریشه آن را در جامعه بشرى بخشکانند و این راهى است که از آغاز نهضتهاى انبیا مورد نظر بوده است. چنانکه قرآن کریم همواره این بعد از قیام پیامبران را ترسیم کرده است که با طاغوتان و سلطه طلبان مالى درگیر شدند همان سان که با سلطه طلبان سیاسى و نظامى. در قرآن کریم مى خوانیم:

«و لقد ارسلنا موسى بایاتنا و سلطان مبین الى فرعون و هامان و قارون فقالوا ساحر کذاب » (5)

ما موسى را با آیات خود و حجتى آشکار فرستادیم به سوى فرعون و هامان و قارون گفتند که او جادوگرى دروغگو است.

روشن است که از جمله اهداف این پیامبر الهى چنانکه سرنگونى نظام سیاسى فرعونى است، سرنگونى نظام سرمایه و ثروت اندوزى نیز هست که سمبل آن در آن روزگار قارون بوده است.  آرى در آن دوران سراسر عدل است که سرمایه دارى و سلطه آن بر جامعه هاى بشرى پایان مى یابد و توده هاى مظلوم بشرى از زیر یوغ سلطه این طبقه زالوصفت رهایى مى یابند و هرگونه بهره کشى ظالمانه از میان مى رود و استثمار، این پدیده شوم، ره نیستى و زوال مى پوید و این لازمه طبیعى حاکمیت طبقه پایین و مستضعف است که به دوران سیاه ظلم قشرى اندک بر توده هاى عظیم انسانى پایان دهد
پى نوشتها:
1.سوره واقعه (56)، آیه 3.
2. سوره قصص (28)، آیه 5.
3. به کتاب «عصر زندگى » فصل «عدالت اجتماعى » از نویسنده رجوع شود.
4. سوره نور (24)، آیه 56.
5. سوره غافر (40)، آیات 24-23.

محمد حکیمى

ماهنامه موعود ـ شماره10